«Τα ρεμπέτικα είναι τα blues της Ελλάδας και τα blues είναι τα ρεμπέτικα της Αμερικής», μια φράση που ακούμε στο ραδιόφωνο ή, αν θέλετε διαβάζουμε συχνά σε ιστότοπους και μουσικά περιοδικά, κυρίως τα τελευταία χρόνια. Με μια πιο πραγματιστική φράση ο Πάνος Σαββόπουλος (ιστορικός μουσικολόγος) χαρακτηρίζει ότι «..τα ρεμπέτικα είναι τα πιο καθαρά ελληνικά τραγούδια και τα blues είναι το κλάμα της ψυχής των νέγρων». Τί εννοούμε; Ας κάνουμε μια σύντομη ανάλυση...
Οι λέξεις Blues και Ρεμπέτικο: Για τη λέξη Blues υπάρχουν δύο διαφορετικές απόψεις σχετικά με την προέλευσή της. Η πρώτη άποψη υποστηρίζει ότι η λέξη αυτή έκανε την πρώτη εμφάνισή της το 1862 στο ημερολόγιο μιας νέγρης δασκάλας με την έννοια της ψυχικής κατάστασης την οποία αυτή βίωνε. Η δεύτερη βέβαια άποψη υποστηρίζει ότι προέρχεται από την μπλε νότα – blue note , δηλαδή την μία παραπάνω νότα που προστίθεται στην κλίμακα (με ύφεση στην 5η νότα της κλίμακας) και χαρακτηρίζει το blues ύφος στο παίξιμο. Η λέξη Ρεμπέτικο πρωτοεμφανίστηκε σε δύο ετικέτες δίσκων το 1910. Αντί το κομμάτι του δίσκου να χαρακτηρισθεί ως «μποέμικο» χαρακτηρίσθηκε ως «ρεμπέτικο». Γιατί Ρεμπέτικο; Εκ του ρέμβω ή ρεμβάζω απ' όπου και ο ρέμπελος, δηλαδή ο σπαταλών τον χρόνον αναιτίως, άρα αραχτός και αντικοινωνικός.
Πού έκαναν την εμφάνισή τους: Τόσο τα blues όσο και τα ρεμπέτικα είχαν χρονική αφετηρία περίπου στα τέλη του 1800. Τα blues εμφανίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή γύρω από το δέλτα του ποταμού Μισισιπή, τη Νέα Ορλεάνη και τα ρεμπέτικα στον Πειραιά, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και τη Σύρα δηλαδή σε πόλεις οι οποίες είχαν λιμάνι.
Πού βασίστηκαν; Τα blues είχαν ως βάση την αφρικανική παραδοσιακή μουσική, τα εκκλησιαστικά αφροαμερικάνικα τραγούδια με έντονο το θρησκευτικό στοιχείο γνωστά και ως spirituals, τους ύμνους από τον εμφύλιο πόλεμο και φυσικά τα gospels τα οποία μοιάζουν με τα spirituals αλλά με έντονο το χριστιανικό στοιχείο (οι μαύροι σκλάβοι υιοθέτησαν τον χριστιανισμό με προθυμία, αφού είχαν ανάγκη να πιστέψουν στη δύναμη που αντλούσαν οι λευκοί από αυτή τη θρησκεία). Τα πρώτα blues είχαν τη μορφή των hollers ή αλλιώς field hollers (worker songs), δηλαδή ομαδικά τραγούδια που τραγουδούσαν οι εργάτες γης όταν είχαν σεβντάδες και σκοτούρες, παίρνοντας θάρρος για να συνεχίσουν την δύσκολη και απάνθρωπη δουλειά για τον αφέντη τους και να θυμούνται τις ρίζες της πατρίδας τους.
Αντίστοιχα, τα ρεμπέτικα βασίστηκαν στη δημοτική μουσική, τα αστικολαϊκά τραγούδια, τη βυζαντινή παράδοση και σε λιγότερο ίσως βαθμό από την ευρωπαϊκή μουσική. Τα πρώτα ρεμπέτικα πολλοί τα χαρακτηρίζουν κι ως παραδοσιακά αφού δεν έχουν καταγραφεί ονόματα δημιουργών.
Τί χαρακτήρα είχαν τα πρώτα blues και ρεμπέτικα τραγούδια; Στα πρώτα blues ο χαρακτήρας ήταν αφηγηματικός αφού τα τραγουδούσαν οι «songsters» συνοδεύοντάς τα με μια κιθάρα, με τις μπαλάντες τους να περιλαμβάνουν πάρα πολλά στοιχεία από τη λαϊκή παράδοση των νέγρων. Οι «songsters» ήταν πλανόδιοι μουσικοί, οι οποίοι προκειμένου να βγάλουν τα προς το ζην γυρνούσαν από πόλη σε πόλη και από χωριό σε χωριό ψυχαγωγώντας τους περαστικούς τραγουδώντας για δολοφονίες, για ανδραγαθήματα και καυγάδες μεταξύ μαύρων. Χαρακτηριστικό τέτοιο τραγούδι, είναι το «Sam Hall» (σε εκτέλεση Johnny Cash).
Αφηγηματικός ήταν ο χαρακτήρας και για τα πρώτα ρεμπέτικα. Μάλιστα σε αρκετά σημεία, κατά την ακρόασή τους, θυμίζουν τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Οι μουσικοί τα τραγουδούσαν στις ταβέρνες αλλά και στα στενά σοκάκια ως πλανόδιοι, με ιστορικές αναφορές γύρω στο 1918 με 1920 στη Σμύρνη. Χαρακτηριστικό τέτοιο τραγούδι «Η Έλλη, θέλει σκότωμα..».
Ποιά ήταν η δομή των στίχων στα δύο είδη;
Οι στίχοι τόσο για τα blues όσο και για τα ρεμπέτικα χαρακτηρίζονται ως αόριστοι, αδέσποτοι, χωρίς συγκεκριμένη εννοιολογική σύνδεση μεταξύ τους. Για τα blues, ο Charley Patton (θεωρείται πατέρας του Delta Blues) τραγουδούσε το 1929 στο τραγούδι Hammer Blues «..κάνε ό,τι θέλεις μωρό μου, αλλά για τον καθέναν έρχεται η ώρα του» (παροιμία). Επίσης οι στίχοι «..πήγα στο σταθμό κι η ταμπέλα έλεγε ότι το τρένο είχε ήδη φύγει» και «ήμουν στο κόκκινο ποτάμι (Μισισιπή) πάνω σ' ένα δέντρο, κι άκουσα το καράβι Bob Lee να περνά σφυρίζοντας» θεωρούνται αδέσποτοι και συνεχώς επαναλαμβανόμενοι σε παραπάνω από 100 blues κομμάτια. Στα ρεμπέτικα οι στίχοι προέρχονταν, κυρίως, από τον κόσμο της μαγκιάς και την αστική – λαϊκή παράδοση. Για παράδειγμα ο στίχος «τούτ' οι μπάτσοι που 'ρθαν τώρα τι γυρεύουν τέτοια ώρα», είναι ευρέως γνωστός, και έχει περάσει σε τουλάχιστον 5 ρεμπέτικα. Ομοίως και ο στίχος «..έρχομαι τη μάντρα-μάντρα και σε βρίσκω μ' άλλον άντρα» αδέσποτος κι αυτός, συναντάται σε πολλά δημοτικά τραγούδια.
Να πούμε, σ αυτό το σημείο, ότι τη φωνή του Charley Patton, πολλοί την συγχέουν με αυτή του Μάρκου Βαμβακάρη. Θα το αντιληφθείτε ακούγωντας το «High Sheriff Blues» και το «μπουζούκι γλέντι του ντουνιά».
Ποιά ήταν η θεματολογία των στίχων στα δύο είδη;
Τόσο για τα blues όσο και για τα ρεμπέτικα η θεματολογία των στίχων ήταν κοινή. Μιλούσαν για τη ζωή και τις δραστηριότητες των νέγρων σκλάβων από τη μια (blues) και για τους μάγκες από την άλλη (ρεμπέτικο). Πιο συγκεκριμένα η φτώχεια, οι ασθένειες, οι κλοπές, οι τραυματισμοί, οι φόνοι, οι τσακωμοί, οι φυλακές, οι ναρκωτικές ουσίες, η παρανομία και ο θάνατος ανήκαν στη θεματολογία των δύο αυτών ειδών. Στα blues γίνονται αναφορές για το μεγάλο κραχ του 1928 και τις συνέπειές του, οι οποίες για τους νέγρους ήταν δυσβάσταχτες. Έτσι, γράφτηκαν blues για την ανεργία, για τα υψηλά ενοίκια, τους χαμηλούς μισθούς, τους πυροβολισμούς, τις μαχαιριές, τους αλυσοδεμένους κατάδικους, τα σωφρονιστήρια, την πορνεία, τα τυχερά παιχνίδια, τις διαλυμένες οικογένειες, τη μετανάστευση, τους αλήτες, τις προλήψεις και τις λαϊκές δοξασίες. Βέβαια γράφτηκαν τότε και πολλά blues για ασθένειες όπως η φυματίωση και φυσικά για τον θάνατο. Στο blues κομμάτι «Governor Patt Neff» ο νέγρος Leadbelly τραγουδά μέσα απ' τη φυλακή δίνοντας υπόσχεση ότι θα γίνει καλός πολίτης και ζητά συγγνώμη. Στα 35 του, ο Leadbelly, δολοφόνησε και γι αυτό καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλακή με σκληρή καταναγκαστική εργασία, μάλιστα στη φυλακή του Τέξας. Βγήκε από τη φυλακή έπειτα από 7 χρόνια αφού του απένειμε χάρη ο κυβερνήτης Patt Neff. Ο Leadbelly εργαζόταν αρχικά ως βαμβακοσυλλέκτης, εργάτης στους σιδηροδρόμους, ποτιστής σε αγρούς, ήταν όμως και κιθαρίστας.. καβγατζής και ζόρικος τύπος.
Πολλά ρεμπέτικα αναφέρονται στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, στην κατοχή, στον εμφύλιο, στη φυματίωση, στη φυλακή κ.ά. Χαρακτηριστικό και αντίστοιχο του «Governor Patt Neff» αποτελεί το τραγούδι «Αντιλαλούν οι φυλακές» του Μάρκου Βαμβακάρη, ο οποίος λέει στη μάνα του «αν είσαι μάνα και πονείς έλα στη δίκη να με δεις, έλα πριν με δικάσουνε κλάψε να μ' απαλλάξουνε».
Χρήση ειδικής – συμβολικής γλώσσας: Εξίσου κοινή και για τα δύο είδη, υπήρξε η ειδική γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι δημιουργοί τους, δηλαδή η αργκό. Μάλιστα η χρήση της αργκό ήταν συχνή στα δύο είδη και δυστυχώς ακόμα ανεξερεύνητη ως προς την ερμηνεία αρκετών εννοιών. Η μελέτη της θα ήταν σημαντική γιατί σ αυτή κρύβονται πολλά κοινωνιολογικά, ιστορικά και άλλα στοιχεία άξια προσοχής. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά στα blues και στα ρεμπέτικα.
Τα μουσικά όργανα στα δύο είδη: Στα blues οι ορχήστρες αποτελούνταν από κιθάρα, φωνή και φυσαρμόνικα. Αργότερα προστέθηκαν κι άλλα όργανα όπως πιάνο, κόντρα μπάσο, μεταλλικά πνευστά και ντραμς. Στα ρεμπέτικα κυριαρχούν τα σαντούρια και τα βιολιά (από το 1900-1930), τα μπουζούκια και οι μπαγλαμάδες (από το 1930-1946) καθώς και τα ακορντεόν. Αργότερα έγιναν προσθήκες κι άλλων οργάνων. Κουρδίσματα οργάνων: Το κούρδισμα των χορδών της κιθάρας στα blues, για παράδειγμα η ΜΙ-μπάσο να χαμηλώσει σε ΡΕ-μπάσο (Drop -D) και αντίστοιχα στα ρεμπέτικα το κούρδισμα του μπουζουκιού της μίας ή και των δύο χορδών, π.χ. η ΛΑ να γινόταν ΣΟΛ, είχε σαν αποτέλεσμα κάποια τραγούδια να γίνονται πιο εύηχα και ελκυστικά για τον ακροατή αλλά και πιο εύκολα στο παίξιμο για τον οργανοπαίχτη.
Τα παρατσούκλια των καλλιτεχνών: Τα παρατσούκλια ήταν κάτι συνηθισμένο στους καλλιτέχνες τόσο των blues, όσο και των ρεμπέτικων. Για τους καλλιτέχνες του blues έχουμε παρατσούκλια, όπως: κουλοχέρης, φουκαράς, κάλπικος, μπαγιάτικο ψωμί, Γάλλος της Λουιζιάνα, πήλινο κανάτι μπίρας, κινέζος, ζέστα λεφτά κ.ά. Αντίστοιχα στα ρεμπέτικα έχουμε παρατσούκλια, όπως: αγγούρης, μπαγιαντέρας, τρελάκιας, αριστοκράτης, φυστιξής, ντίλιγγερ, κοντραμπάσο, τσάντας κ.α.
Πηγή: pints.gr
